Dzisiejszy Kurzelów, spokojna i cicha osada leżąca kilka kilometrów na zachód od Włoszczowy, wcale nie sprawia wrażenia miejscowości, która w średniowieczu nierzadko pełniła rolę kościelnej stolicy Polski. Na tutejszym dworze arcybiskupim przebywali wtedy często metropolici polscy, tu w roku 1425 na synodzie polski episkopat sformułował program zwalczania herezji.
Wśród dóbr arcybiskupich Kurzelów znalazł się po roku 1136, lecz raczej nie później niż w końcu tegoż stulecia. Najgłębiej „w mroki średniowiecza” cofa dzieje osady Rawita Witanowski, powołując się na referat profesora Potkańskiego. Pisze, że wzmianka w kronice Galla o zamku „castrum Galli i castrum, quod Gallus fecent”, którego zburzenia domagał się Krzywousty od pokonanego w roku 1109 Zbigniewa, dotyczy Kurzelowa (gallus to po polsku kogut, kur lub kurzel). W roku 1254 arcybiskup gnieźnieński Fulko (zwany też Pełką) wystawiał dokumenty w swoim kurzelowskim dworze, zaś w roku 1260 odnotowano Leonarda, kanonika kurzelowskiego – z czego dowód, że musiała tu wówczas istnieć kapituła kolegiacka. Miasto na prawie niemieckim lokowano na początku lat 80. XIII stulecia – inicjatorem był arcybiskup Jakub Świnka. W czasach kazimierzowskich Kurzelów był już miastem nieźle rozwiniętym: „…civitas cum foro et decima septimana thelonei…et cum fabrica ferri Szup dicta…”. Na rozwój Kurzelowa – oprócz czynników „kościelnych” wpływ miał rozwój przemysłu górniczego i drzewnego a także położenie na szlaku z Krakowa do Radomia i Przedborza. W najpomyślniejszym dla miasta wieku XVI tutejszy handel skupiał się nie tylko wokół karczem, których sam tutejszy archidiakon miał w roku 1548 aż osiem, ale także wokół jarmarków, których było wówczas cztery. Nie tylko handlem słynął Kurzelów. Założona przy kolegiacie szkoła dała podstawy wiedzy późniejszym profesorom i rektorom Krakowskiej Wszechnicy, a najsłynniejszym z kurzelowian tego okresu był Jan Brożek (z łacińska Broscius), doktor filozofii i medycyny, krakowski kanonik, sławny matematyk i astronom.
Pierwotny kurzelowski kościół kolegiacki był budowlą drewnianą i patronował mu św. Wojciech. Pochodził chyba z wieku XI lub XII a z całą pewnością istniał w roku 1254, gdy wynoszono Bogufała na biskupstwo poznańskie. Rawita pisze: „Dla zwiększającej się w miasteczku ludności dawny kościół okazał się za ciasnym. Do wzniesienia okazalszej świątyni przystąpił około roku 1360 Janisław Bogoria Skotnicki, arcybiskup, zmurowawszy ją z cegły palonej i ciosowego kamienia, w postaci jaką dotąd, pomimo wieków zachowała”.
Zbudowany przez Skotnickiego gotycki kościół ma kwadratową nawę ze sklepieniem o żebrach wspartych na jednym, centralnym filarze. Prezbiterium jest od nawy węższe, wydłużone, dwu- i półprzęsłowe, wielobocznie zamknięte. Przy nim od północy dostawione są zakrystia i przedsionek, przebudowane w 1. połowie XVII stulecia, a które pierwotnie były zakrystiami: kanonicką i wikariacką. Przy nawie od strony północnej znajduje się kwadratowa kaplica Matki Boskiej, dobudowana zapewne w wieku XVII, a od zachodu neogotycka kruchta – jedyny zdecydowanie późniejszy (z lat 1887 – 92) element kurzelowskiej świątyni.
Oprócz wielu detali gotyckich, zachowały się też (choć niezbyt liczne) bardzo stare elementy wyposażenia, a wśród nich gotycka chrzcielnica wykonana z brązu w roku 1414, zdobiona herbami i napisami.
Żródło: http://dawnekieleckie.pl/kurzelow-kosciol-pokolegiacki/
